نهج البلاغة
| نویسنده | امام علی (ع) |
| موضوع | کلمات قصار،خطبه ها، نامه ها امام علی(ع) |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| گردآورنده | رضی الدین شریف |
|
| |
کتاب شریف «نهج البلاغه» مجموعه ای است از خطبه ها، نامه ها و جملات کوتاه امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام) که سید رضی (م، ۴۰۶ ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش و با معیار قرار دادن بلاغت آنها گردآوری نموده است. این کتاب به اذعان بسیاری از علما، پس از قرآن زیباترین و برترین تجلی بلاغت است. نهج البلاغه در دوره های بعدی بیشتر به جهت مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی آن مورد توجه قرار گرفت. تاکنون بسیاری از عالمان شیعه و سنی این کتاب را شرح نموده اند.
محتویات
گردآورنده نهج‌البلاغه
گردآورنده مجموعه نهج البلاغه، ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی موسوی بغدادی، معروف به سید رضى (۴۰۶ ـ ۳۵۹ ق) است. او در شهر بغداد و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل امامان معصوم علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به ابراهیم مجاب فرزند امام کاظم علیه السلام و از طرف مادر به امام سجاد علیه السلام می رسد.
سید رضی از شاگرد مبرز شیخ مفید بود. او شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود و در سنین جوانی در علوم مختلفی متبحر بود. اما بیشتر شهرت او در ادبیات عرب است و او را سرآمد شاعران آل ابی طالب دانسته اند.
سید رضی در دولت آل بویه مناصب مهم و بزرگی همچون نقابت و امارت حاج و ریاست دیوان مظالم را بر عهده داشت. او مدرسه ای در شهر بغداد تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در علوم اسلامی پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.
از دیگر تألیفات او می توان به خصائص الائمه، تلخیص البیان عن مجاز القرآن، المجازات النبویه و حقائق التأویل فی متشابه التنزیل اشاره نمود.
انگیزه تألیف نهج‌البلاغه
سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:
«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص ائمه اطهار علیهم السلام نمودم (خصائص الائمه) تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به امیرالمؤمنین علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن خطبه ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».
ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به نهج البلاغه می گوید: «بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم، زیرا این کتاب درهاى بلاغت را به روى بیننده مى‌گشاید و خواسته هایش را به او نزدیک مى سازد.»
محتوای نهج‌البلاغه
نهج البلاغه در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:
- خطبه ها که شامل ۲۴۱ خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
- قبل از حکومت، مانند خطبه های ۵ ـ ۶۷ ـ ۱۳۹ و...؛
- در هنگام خلافت، مانند خطبه های ۳ ـ ۱۲ ـ ۱۵ ـ ۱۶ و...؛
- بعد از خلافت، مانند خطبه های ۲۰ ـ ۲۱ ـ ۲۷ ـ ۱۰۵ ـ ۴۷ ـ ۱۰۸ و...
- نامه ها که شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
- کلمات قصار یا قصار الحکم که شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.
نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و بلاغت برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به مالک اشتر (م، ۳۷ ق) در نهج‌البلاغه سید آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که ابن شعبه حرّانی (م، ۳۸۱ ق) در تحف‌العقول ذکر کرده است.
مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه:
مباحث نهج البلاغه که هر کدام شایسته بحث و مقایسه است، به قرار ذیل است:
- الهیات و ماوراء الطبیعه
- سلوک و عبادت
- حکومت و عدالت
- اهل بیت و خلافت
- موعظه و حکمت
- دنیا و دنیاپرستی
- حماسه و شجاعت
- ملاحم و مغیبات
- دعا و مناجات
- شکایت و انتقاد از مردم زمان
- اصول اجتماعی
- اسلام و قرآن
- اخلاق و تهذیب نفس
- شخصیت ها
و یک سلسله مباحث دیگر.
کتب مرتبط با نهج‌البلاغه
ترجمه‌های نهج‌البلاغه
ترجمه های متعدد از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی:
۱. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: سید علی نقی فیض الاسلام؛
۲. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛
۳. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: ملا فتح الله کاشانی؛
۴. نهج البلاغه، ترجمه محمد علی انصاری؛ وی همچنین این کتاب را به نظم درآورده و در ۱۰ جلد به چاپ رسانده است.
۵. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛
۶. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛
۷. نهج البلاغه، اسدالله مشیری؛
۸. نهج البلاغه، ترجمه محمد علی شرقی؛
۹. خورشید بی غروب، ترجمه عبدالمجید معادیخواه؛
۱۰. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛
۱۱. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛
۱۲. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛
۱۳. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛
۱۴. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی.
۱۵. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی
و ...
شروح و تعلیقات نهج‌البلاغه
سنت شرح نویسی بر متون دینی قدمتی طولانی دارد. کتابهای مقدس ادیان مختلف را عالمان دینی با دقت و تأمل و به گونه‌ای دقیق و موشکافانه بررسی کرده‌اند. در تاریخ اسلام، پس از قرآن کریم، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان نهج‌البلاغه به شرح و تفسیر ننهاده‌اند. وقتی شریف رضی نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایرة‌المعارفی در علوم اسلامی ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند.
شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن علی(ع) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، اجتماعی، عرفانی، فلسفی، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح ابن ابی‌الحدید جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح ابن‌میثم بحرانی جنبه فلسفی و کلامی آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است.
بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا ۳۵۰ شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است، از جمله:
۱. تنبیه الغافلین و تذکره‌العارفین، ترجمه و شرح فارسی نهج‌البلاغه ملا فتح‌الله کاشانی (م. ۹۸۸ ق)، سه جلد.
۲. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، سید علی نقی فیض‌الاسلام (۱۲۸۴ ـ ۱۳۶۴ ش)، یک جلد.
۳. شرح نهج‌البلاغه علامه محمدتقی جعفری (۱۳۷۷ ـ ۱۳۰۴)، ۲۷ جلد.
۴. پیام امام امیرالمؤمنین (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی آیت الله مکارم شیرازی، ۱۵ جلد.
۵. شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید معتزلی (۶۵۵ ـ ۵۸۶ ق)،۱۰ جلد (عربی). مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در ۶ جلد ترجمه و تحت عنوان «جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه» به چاپ رسانده است.
۶. شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی (م، ۶۷۹ ق)، ۲ جلد (عربی). شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است.
۷. منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، سیدحبیب‌الله خوئی (۱۳۲۴ ـ ۱۲۶۱ ق)، ۷ جلد (عربی).
۸. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، قطب الدین راوندی (م،۵۷۳ ق)، ۳ جلد (عربی).
۹. بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه، علامه شیخ محمدتقی شوشتری (۱۳۷۴ ـ ۱۲۸۱)، ۱۴ جلد (عربی).
مصادر نهج‌البلاغه
تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از سید رضی و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از:
۱. استناد نهج البلاغه: اثر امتیاز علی خان عرشی؛
۲. اسناد و مدارک نهج البلاغه: اثر محمد دشتی؛
۳. مصادر نهج البلاغه و اسانیده: اثر سید عبدالزهرا حسینی؛
۴. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه: اثر هادی کاشف الغطاء؛
۵. بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن: اثر رضا استادی؛
۶. الغدیق النضیر بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه: اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛
۷. پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان پور و فرزانه فتاحیان: در این پژوهش برای ۱۲۸ خطبه، ۴۸ نامه و ۲۴۰ حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان اهل سنت آورده شده است که در پژوهشهای مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است.
فرهنگ‌های نهج‌البلاغه
یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام(ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.
فرهنگ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود:
فرهنگ واژه‌ها:
۱. قاموس نهج‌البلاغه، آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد.
۲. مفردات نهج‌البلاغه، سید علی اکبر قرشی، در دو جلد.
۳. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی‌الصالح، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا.
۴. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کریم زمانی جعفری.
۵. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی.
۶. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی.
۷. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی.
۸. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده.
فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی:
فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.
۱. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، اثر علی انصاریان.
۲. المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، اثر محمد دشتی و کاظم محمدی.
۳. المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، اثر اویس کریم محمد.
۴. الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه، اثر علی مشکینی.
۵. فرهنگ آفتاب، اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد.
۶. فرهنگنامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی.
۷. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون.
۸. المعجم لموضوعات نهج‌البلاغه، سید محمد کاظم ارفع.
مستدرکات نهج‌البلاغه
مطالبی که شریف رضی در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمع‌آوری و به نام مستدرکات به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب «غررالحکم و دررالکلم» تمیمی آمُدی (م، ۵۱۰ ق) است که شامل ۱۱۰۰۰ کلمه قصار می‌باشد.
مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:
۱. مستدرک نهج البلاغه، نوشته هادی کاشف الغطاء.
۲. التذییل علی نهج البلاغه، اثر اسماعیل ابن احمد حلبی.
۳. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان.
۴. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)، اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی.
۵. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد.
۶. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری.
۷. نهج‌السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، اثر شیخ محمدباقر محمودی، در چهارده جلد.
۸. تمام نهج البلاغه، سید صادق موسوی.
نهج‌البلاغه در نظر دانشمندان
- سید رضی: سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه می نویسد: «امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب زهد داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
- شهید مرتضی مطهری: «آن چه تردید ناپذیر است اینست که علی علیه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه های فراوان انشاء کرده، و همچنین به تناسب های مختلف جمله های حکیمانه کوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان که نامه های فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آن ها داشته اند. مسعودی که تقریبا صد سال پیش از سید رضی می زیسته است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری) در جلد دوم «مروج الذهب» تحت عنوان «فی ذکر لمع من کلامه و اخباره و زهده» می گوید: آن چه مردم از خطابه های علی در مقامات مختلف حفظ کرده اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، علی علیه السلام آن خطابه ها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیشنویس انشاء می کرد، و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند».
- مرحوم علی دوانی: «به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه آیات قرآنى که در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه کلیه روایات و احادیث که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام راجع به وجود اقدس على علیه السلام رسیده است، از میان رفته، و تنها نهج البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، کافى بود که ما از روى همین خطبه ها، سخنان، نامه ها و کلمات قصار على علیه السلام که صفحات نهج البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگین و پرنقش و نگار کرده است، به خوبى امیرالمومنین على بن ابى طالب علیه السلام را آن طور که در عصر خود می زیسته و میان مردم جلوه کرده است ببینیم و بشناسیم.»
- علامه حسن زاده آملی: «کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث بلاغت نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد، اصول و امهاتی را حائز است که هر اصلی خود شجره طیبه فروع و اثمار بسیار است که (اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حین باذن ربها)».
- جرج جرداق: این پروفسور مسیحی ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در ادبیات عرب هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.»
- جرجی زیدان: نویسنده معروف و مورخ متفکر مسیحى در کتاب «تاریخ تمدن اسلام» مى نویسد: «ما که على بن ابى طالب و معاویه بن ابى سفیان را ندیده ایم، چگونه مى توانیم آن ها را از هم تفکیک کنیم و پى به میزان ارزش وجود آن ها ببریم؟ ما از روى سخنان و نامه ها و کلماتى که از على و معاویه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانیم درباره آن ها قضاوت کنیم. معاویه در نامه هائى که به عمال و حکام خود نوشته بیشتر هدفش اینست که خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سیم بدست آورند، سهمى را خود بردارند و بقیه را براى او بفرستند، زیرا او از زر و سیم معجزات زیادى دیده است! ولى على بن ابى طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چیز اکیدا سفارش مى کند که پرهیزکار باشند، و از خدا بترسند، نماز را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و روزه بدارند، امر به معروف و نهی از منکر کنند و نسبت به زیردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقیران و یتیمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند که در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پایان این زندگى گذاشتن و گذشتن از این دنیاست...».
پانویس
- ↑ نگاهی به زندگانی پر افتخار شریف رضی ، دوانی، علی، مجله پژوهشهای نهج البلاغه، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲، شماره ۶
- ↑ کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری
- ↑ ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص ۲۹
- ↑ کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
- ↑ سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۴۷.
- ↑ سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۲۱.
- ↑ در پیرامون نهج البلاغه، هبه الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).
- ↑ انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص ۱۳.
- ↑ جورداق، جرج، (۱۳۴۴) امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج ۱، ص ۱۴۶
- ↑ در پیرامون نهج البلاغه، هبه الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).
کتاب‌ها
- کتاب نهج البلاغه
- شرح نهج البلاغه (علی بن ناصر سرخسی)
- شرح نهج البلاغه (ابن ميثم بحرانی)
- شرح نهج البلاغه (علی انصاريان)
- شرح نهج البلاغه، مكارم شيرازی
- شرح نهج البلاغه (ابن ابی الحديد)
- شرح نهج البلاغه، محمدباقر نواب لاهيجانی